فرق آزادى عقیده و آزادى تفکر

فرق است میان آزادى عقیده و آزادى تفکر. تفکر یعنى همان استعداد انسانى بشر که مى‏تواند در مسائل، علمى و منطقى بیندیشد. این استعداد حتما باید آزاد باشد.

پیشرفت و تکامل بشر در گرو این آزادى است. اما عقیده. مى‏دانیم هر عقیده‏اى ناشى از تفکر نیست. بسیارى از عقاید بشر ناشى از یک سلسله عادتها، تقلیدها وتعصبهاست نه این که چون فکر کرده این عقیده را گرفته است بلکه چون عادت کرده، به این عقیده چسبیده است. این عقیده نوعى انعقاد است یعنى فکر و اندیشه‏اش به جاى این که باز باشد بسته و منعقد شده و بر عکس، آن قوه مقدس تفکر به دلیل این انعقاد و بستگى در درونش اسیر شده. آن آدمى که یک سنگ یا چوب و ساخته دست خودش را مى‏پرستد، آیا نشسته علمى و منطقى فکر کرده و علم و منطق او وى را رسانده به این که این بت را بپرستد؟ تفکر آزاد است، حالا که تفکر آزاد است پس این آقاى بت‏پرست باید آزاد باشد براى این که بت را بپرستد؛ یا نه، عقل و فکر این شخص اسیر است، باید کارى کنیم که عقل و فکر او را از اسارت این عقیده آزاد کنیم، کارى را بکنیم که ابراهیم خلیل اللَّه و بت‏شکن کرد.

مردمى طبق عادت بت‏پرست بودند. در یک روز عید که همه مردم از شهر خارج مى‏شدند او از شهر خارج نشد. بتخانه هم خالى بود. تبر را برداشت و رفت تمام این بتها را خرد کرد الّا بت بزرگ و تبر را به گردن بت بزرگ انداخت تا اگر کسى به آنجا برود با خودش فکر کند که این خداها با یکدیگر جنگیده‏اند و این بت بزرگ چون از همه نیرومندتر بوده باقى دیگر را خرد و خمیر کرده و تنها خودش مانده است. این فکر براى مردم پیدا شود، بعد طبعا به حکم فطرت مى‏گویند اینها که نمى‏توانند از جایشان بجنبند. همین [امر] فکر اینها را عوض مى‏کند. این کار را کرد. وقتى که مردم برگشتند و وضع را آنچنان دیدند داد و فریاد کردند که چه کسى این کار را کرده است؟ یادشان افتاد که جوانى در این شهر است که مخالف با این کارهاست، نکند کار او باشد؟ رفتند سراغ ابراهیم. ابراهیم در پاسخ به آنها گفت چرا شما به من مى‏گویید؟ مجرم آن کسى است که زنده مانده و تبر به گردن اوست (بَلْ فَعَلَهُ کَبیرُهُمْ‏ «1»). اینها گفتند از او که این کار ساخته نیست. گفت چطور کار زد و خورد از او ساخته نیست ولى [روا کردن‏] حاجتهایى که انسانها در آن حاجتها درمانده‏اند ساخته است که مثلا زنى نازاست او را زاینده کند؟ قرآن مى‏گوید: فَرَجَعوا الى‏ انْفُسِهِمْ‏ «2» این سبب شد که به خود باز گردند.

امروزیها در فلسفه هگل و بعد از فلسفه هگل دیگران بالخصوص کارل‏مارکس اصطلاح «از خودبیگانگى» آورده‏اند، مى‏گویند انسان از خود بیگانه مى‏شود و باید کارى کرد که انسان به خود واقعى‏اش برگردد. قرآن این تعبیر را قبل از همه اینها در موارد زیاد دارد، یکى همین جاست. فَرَجَعوا الى‏ انْفُسِهِمْ. تعبیر عجیبى است! اینها از خودشان جدا و دور شده بودند (خود واقعى انسان عقل و فکر و منطق انسان است)، قرآن مى‏گوید این سبب شد که دومرتبه به سوى خودشان باز گشتند و خودشان را دریافتند، گفتند که او راست مى‏گوید.

حال درباره این کار ابراهیم چه باید بگوییم؟ آیا ابراهیم کارى کرد برخلاف آزادى عقیده؟ یا کارى کرد در خدمت آزادى عقیده؟ کارى کرد در خدمت آزادى عقیده به معنى واقعى، یعنى آزادى اندیشه. یعنى ابراهیم با این عمل، از خودبیگانگى آنها را از آنان گرفت، آنها را به خود بازگرداند و آزادى آنان را به آنها بازگرداند.

ابراهیم علیه السلام مى‏توانست مطابق همین فلسفه‏اى که اغلب فرنگیها مى‏گویند که «انسان هر عقیده‏اى را اتخاذ کند آن عقیده محترم است» بگوید چون این بتها مورد احترام میلیونها انسان هستند پس من هم به آنها احترام مى‏گزارم. از نظر اسلام این کار اغراء به جهل است نه خدمت به آزادى    .

    ‏______________________________
(1). انبیاء/ 63.

(2). انبیاء/ 64.